مروری بر تاریخ ماساژ در ایران

• 4 اردیبهشت, 1398
• 4469
• تکنیک
• سید محسن هاشمی

مروری بر تاریخ ماساژ در ایران

 

 هر سرزمینی تاریخچه ماساژ متعلق به خود را دارد، و ما سعی خواهیم کرد تا همه تاریخ ماساژ را در هر سرزمینی به قلم نگارش دربیاوریم. از ماساژ به‌عنوان یکی از رشته‌های علم پزشکی جایگزین یا مکمل نام‌برده می‌شود، و منظور از پزشکی جایگزین کلیه روش‌های درمانی است که در حیطه پزشکی رسمی (مدرن) قرار نگرفته و یا اثربخشی آن‌ها اثبات نشده است. 
نظر کلی این‌جانب این است که هر علم و عملی که بتواند بر سلامتیِ روح،روان و جسم آدمی و دیگر موجودات زنده تأثیر مثبتی داشته باشد جزو علمِ پزشکی است. از استفاده از داروهای صنعتی و پزشکی مدرن امروزی گرفته تا دست‌کاری بدن، سنگ درمانی، آب درمانی، خنده‌درمانی، حجامت، خوراندن یا پوشاندن بدن از گیاهان یا داروهای سنتی و هر عامل مفید دیگر. البته در صورت استفاده از هرکدام از رشته‌های علم پزشکی جایگزین یا مکمل باید با پزشک مشورت شود. انسان در درازای تاریخ شیوه‌های گوناگونی برای درمان و بهداشت بکار برده است از پزشکی سنتی تا هومیوپاتی، گیاه‌درمانی، سنگ درمانی، آب درمانی، فرا درمانی ، انرژی درمانی، پزشکی کهن ایرانی (اوستا، ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی)، مصری و چینی و پزشکی سلولی. همه روش‌های پزشکی جایگزین یا مکمل در فرایند درمان دارای بخشی غیرقابل تعریف و یا حلقه‌ای گم‌شده می‌باشند که از دیدگاه علم قابل‌بررسی نیست. این مسئله که در این نوع پزشکی از بیمار چه خواسته می‌شود، مشخص است و تأثیر آن بر بیمار نیز قابل ثبت و ضبط دقیق علمی و قابل تکرار و تجربه است، اما بهبود از نگاه علمی قابل توجیه نیست.

پزشک باید در خیلی چیزها تجربه کسب کند، امّا مطمئناً در مالش(ماساژ) بیش‌تر (بقراط)

درباره تاریخ تکامل ماساژ داستان‌های زیادی وجود دارد و تاریخ ماساژ در نقاط گوناگون دنیا متفاوت است. در اینجا برداشت من از تاریخ ماساژ این است: که اگر شما دچار آسیبی شدید، آن ناحیه‌ی بدن را لمس خواهید کرد! که این عمل را لمس کردن (Touching) می‌نامید و اولین مرحله از یک معاینه پزشکی و یا ماساژ می‌باشد و در مرحله بعد برای آنکه محل دقیق درد را پیدا کنید به همراهِ لمس آنجا راکمی فشار می‌دهید.(این فشار به همراه حرکات دایره ایست = Friction) پس، در درون هرکس ماساژ (دادن) به‌صورت غریزه‌ای وجود دارد. به‌هرحال، زمانی که جایی از بدن ما صدمه می‌بیند ما ماساژ  را به‌صورت خودکار انجام می‌دهیم و درد را از خود دور می‌کنیم.
ماساژ قدیمی‌ترین شکل درمان جسم و روح بشر است. منشأ ماساژ را می‌توان غریزه‌ی انسان دانست که در طول زمان با افزوده شدن تجربه و دانش شکل گسترده‌تری گرفته است. به‌طور مثال وقتی از خواب برمی‌خیزیم با کشیدن دست‌ها حس خوبی به ما دست می‌دهد یا وقتی مچ دست درد می‌کند آن را می‌چرخانیم و یا می‌توان به مالش دادن کف پا و عضلاتی که درد می‌کنند اشاره کرد. این غریزه در حیوانات نیز مشاهده می‌شود. دانایی و توانایی انسان و پستانداران مبنی بر تسکین ماساژ (یا لمس بدن) روی درد اندام و آرامش روحی و جسمی می‌باشد. مالش بدن در بین انسان‌های اولیه و تمدن‌های باستانی رایج بوده است. مانند استفاده از ماساژ در سرزمین‌های متمدن (مصری‌ها، ایرانیان، یونانیان، رومیان، چینی‌ها، ژاپنی‌ها و آفریقایی‌ها ( و قوم مایاها که هنوز اطلاعات خاصی از آن‌ها در دست نیست).

بررسی نظرات حکمای ایرانی در تحفه سعدیه:
چکیده:
ماساژ درمانی ازجمله روش‌های پیشگیری و درمانی مطرح در پزشکی ایرانی است که از سوی پزشکان ایرانی ازجمله قطب‌الدین شیرازی دانشمند و طبیب ایرانی قرن هفتم هجری مورد مداقه(یا دقت و بررسی) قرارگرفته است.
ماساژ درمانی از منظر پزشکی ایرانی روشی برگزیده برای مقابله با اختلالات خاص، شامل اجتماع موضعی مواد در بدن(جمع شدن مواد درجایی از بدن)، پرورش موضعی اندام، تحلیل مواد ریحی(مواد نفخی یا بادی)، دفع غلبه سردی(دور کردن چیرِگی سردی بر بدن)، تغییر جریان گردش مواد در بدن، ممانعت از تحلیل رطوبت‌های ضروری و معتدل‌کننده نرمی یا سفتی بدن(جلوگیری از کم شدن و از بین رفتن رطوبت‌های ضروری و معتدل‌کننده نرمی یا سفتی بدن) است. در طب ایرانی با توجه به کاربردهای مختلف ماساژ اعم از افزایش‌ گرمی موضعی،تحلیل مواد یا ممانعت از دفع بیش‌ازحد رطوبات بدنی سبک‌های مختلف پرفشار،ضعیف،طولانی‌مدت، کوتاه‌مدت، خشن، نرم و معتدل ماساژ تعریف‌شده است. درواقع کمیت و کیفیت ماساژ در طب ایرانی متناسب با تفاوت‌های بدنی، سنی و شرایط محیطی افراد انتخاب می‌شود و بر این اساس است که مدت، قوت و خشونت ماساژ و نیاز به روغن‌مالی یا نوع روغن تعیین می‌شود. پزشکان ایرانی توجه ویژه‌ای به ماساژ ورزشی داشته و ماساژهای خاصی را قبل و بعد از ورزش توصیه کرده‌اند. حکمای ایرانی مالش کف پا را به‌عنوان یک امر بهداشتی درمانی در سطح جامعه خود ترویج می‌کردند. به نظر می‌رسد برای احیای دوباره  غمز و دلک  در جامعه‌ی امروز، بازیابی نظرات دانشمندان ایرانی و مرور  علمی میراث به یادگار مانده از گذشتگان این سرزمین کمک‌کننده باشد.

غمز، واژه‌ای اختصاصی در طب ایرانی به معنای فشردن با انگشت است که باهدف درمان خاصی بر روی مناطقی از بدن اعمال می‌شود. امروزه به درمان از طریق اعمال فشار بر نقاط واقع در دست‌وپا، بازتاب درمانی گفته می‌شود.بازتاب درمانی با غمز درمانی ایرانی شباهت‌هایی دارد که ناشی از مرتبط دانستن فشار به اعضا با عملکرد ارگان‌ها از طریق مسیرهایی مشابه است. این مسیر ارتباطی در پزشکی ایرانی تحت عنوان مسیرهای محاذات (مسیرهای مقابل هم) شناخته‌شده است که درواقع سیر حرکت مواد در بدن را نشان می‌دهند.پزشک ایرانی با شناخت این مسیر و غمزدرمانی که یکی از راه‌های انتقال مواد محسوب می‌شود،می‌تواند جریان آسیب را از سمت عضو آسیب‌دیده منحرف سازد و به رفع بیماری کمک کند.
شناخت مسیر ارتباطی اعضا و نظریه انتقال مواد در طب ایرانی ضمن اینکه زمینه استفاده از مکتوبات به‌جامانده از مطالعات نسل‌اندرنسل حکمای ایرانی را فراهم می‌سازد، می‌تواند به رفع ابهاماتی که درزمینهٔ بازتاب درمانی وجود دارند کمک کند، علاوه بر آن به تحقیقاتی که در این زمینه صورت می‌گیرند جهت می‌دهد.
واژه غمز واژه‌ای عربی به معنای با دست فشردن است. غمز در طب ایرانی جنبه تشخیصی و درمانی داشته است و ابن‌سینا و سایر حکمای ایرانی بارها از این واژه در کتاب‌های طبی استفاده کرده‌اند،گرچه اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزم شاهی عبارت فارسی مالیدن را جایگزین این واژه کرده است؛ اما حکمای بعد از او باز همین اصطلاح را به‌کاربرده‌اند تا بین غمز و دلک به معنای مالیدن تفاوت قائل شوند،حکما موارد کاربردی ویژه و مکانیسم درمانی خاصی را برای غمز در طب ایرانی مطرح ساخته‌اند،همچنین موارد منع انجام این عمل را بیان کرده‌اند که این‌همه برای به‌کارگیری این روش درمانی لازم و ضروری است. 

مقدمه:
ماساژ درمانی در بین فرهنگ‌های مختلف بشری تاریخچه‌ای هزاران ساله دارد. در چین باستان، ژاپن، هند، ملل عربی، مصر، یونان (بقراط پزشکی را هنر مالش دادن تعریف می‌کند) و روم دست‌نوشته‌هایی از ماساژ وجود دارد. در منابع متعدد پزشکی ایران از قدیمی‌ترین کتاب پزشکی فارسی به یادگار مانده از قرن سوم هجری (هدایت المتعلمین) تا منابع مربوط به سده‌های اخیر ازجمله کتاب حفظ‌الصحه ناصری بحث ماساژ یا غمز و دلک با سرفصلی مشخص غالباً در بخش کلیات یا علوم پایه طب ایرانی موردبحث قرارگرفته است.
در منابع طب سنتی ایرانی واژه‌های مالیدن و  دلک معادل  ماساژ بدن و کلمه‌ی غمز، به معنای  فشار با انگشتان بر نواحی مختلف ازجمله کف پا  به‌کاررفته است.
قطب‌الدین شیرازی حکیم و طبیب قرن هفتم هجری نیز در کتاب تحفه سعدیه ضمن شرح گفته‌های ابن‌سینا در این خصوص اقدام به گردآوری نظرات سایر دانشمندان در ارتباط با ماساژ کل بدن و ماساژ کف پا نموده است که با توجه به از دست رفتن اصل آن منابع بر ارزش و اهمیت کتاب وی افزوده‌شده است.
اما باوجود تمام ریزبینی‌ها و نظریات علمی مطرح‌شده از سوی دانشمندان ایرانی کمتر مطالعه‌ای است که به بررسی ماساژ ایرانی اختصاص‌یافته یا آن را به مجامع علمی معرفی کرده باشد. حتی کار آزمایی های بالینی صورت گرفته در ایران نیز اثر دیگر سبک‌های ماساژ مانند ماساژ سوئدی(10) و رفلکسولوژی را بررسی می‌کنند. این در حالی است که امروزه پس از یک دوره کم‌توجهی ناشی از رشد فن‌آوری در عرصه پزشکی شاهد گسترش اقبال عمومی به استفاده از ماساژ و دیگر روش‌های درمانی طب مکمل و جایگزین هستیم به‌خصوص گونه‌ای که بنابر گزارش مرکز ملی تحقیقات سلامت آمریکا تنها در یک سال نزدیک به 18 میلیون نفر از افراد بالغ این کشور ماساژ گرفته‌اند (12) و بر پایه مطالعات گسترده ایی که در رابطه با ماساژ صورت گرفته است کتاب علمی ماساژ
درمانی بر اساس نتایج بالینی تألیف شده است. بنابراین لازم است که با یک بازنگری علمی و جامع از ماساژ ایرانی مقدمات تحقیقات بالینی در این حوزه فراهم شود.

روش کار:
این تحقیق بر پایه ترجمه نسخه خطی کتاب تحفه سعدیه در کنار نسخ عربی و فارسی قانون ابن‌سینا و دیگر منابع معتبر طب سنتی صورت گرفته است و جهت تکمیل بحث ضمن بهره‌گیری از کتب جدید ماساژ درمانی  با مراجعه به پایگاه‌های اطلاعاتی Medline و Elsevierو Google Scholarاز جدیدترین مقالات منتشرشده در این حوزه استفاده‌شده است.

اثرات درمانی ماساژ از منظر پزشکان ایرانی:
ماساژ در پزشکی ایرانی در بحث پیشگیری و درمان اختلالات عضوی و عمومی بدن مطرح است. اثرات ویژه دلک و غمز بر بدن را با استفاده از منابع معتبر پزشکی ایرانی و نظرات قطب‌الدین شیرازی می‌توان به‌صورت زیر برشمرد.

1. دفع مواد غلیظ از یک عضو : ماساژ مواد زائدی را که در عضوی خاص جمع شده‌اند و به علت غلظت و لزوجتشان با داروهای مسهل یعنی داروهایی که مواد زائد را از طریق سیستم گوارشی دفع می‌کند  قابل‌جذب و دفع نیستند رقیق می‌کند و برای تحلیل و دفع تدریجی آماده می‌سازد.

نکته: نوشیدن یک لیوان آب بعد از ماساژ به دفع سریع‌تر این امر کمک می‌کند

2. پرورش موضعی اندام: ماساژ می‌تواند باعث پرورش موضعی اندام شود؛چراکه در ماساژ بدون مشارکت سایر اعضا می‌توان گرمای یک عضو را افزایش داد و با اتساع موضعی مجاری و رقیق ساختن مواد خون‌رسانی به آن را تقویت کرد درحالی‌که در ورزش حتی ورزش‌های موضعی به‌ناچار اندام‌هایی نیز که قصد بزرگ کردنشان را نداریم حرکت داده می‌شوند و این هدف به‌خوبی تأمین نمی‌شود.
3. تحلیل مواد ریحی: ماساژ مواد خاصی که در اصطلاح تخصصی طب سنتی به آن‌ها مواد ریحی(نفّاخ) گفته می‌شود یعنی ازنظر قوام هم چون باد هستند را تحلیل می‌برد. دفع این مواد به علل مختلفی ازجمله قوام خاص یا ناپختگی‌شان با داروهایی مثل مسهل‌ها ممکن نیست؛ورزش هم روش درمانی مناسبی نیست، چراکه ورزش‌درمانی در این موارد باید قوی و طولانی باشد و انجام چنین حرکاتی برای خیلی‌ها ممکن نیست بنابراین بهترین روش درمان در این موارد همان دلک یا مالش است. از طرفی در مواردی ممکن است مصرف دارو ممکن نباشد یا بیمار به مصرف آن رضایت ندهد و به خوردنش عادت نداشته باشد که در این موارد نیز ماساژ روش منتخب درمانی است.
4. مقابله با غلبه برودت موضعی: ماساژ روش درمانی مواردی است که براثر غلبه سرمای شدید (برد مجمد) بر یک اندام ایجاد می‌شود مثل انواع کشیدگی یا اسپاسم های ایجادشده در عضلات گردن و ترقوه که بهترین درمانشان مالش بعد از پاک‌سازی بدن از مواد زائد است.
5. جذب مواد به موضع ماساژ: ماساژ می‌تواند ماده را از عضوی به عضو دیگر جذب کند و با این حرکت بدون این‌که ماده‌ای از بدن دفع شود جریان آسیب‌زا از عضو بیمار منحرف و بیماری رفع می‌شود. حکما این روش را به‌صورت ماساژ پا (فوت رفلکسولوژی) در درمان بیماری‌های اندام فوقانی خصوصاً سردرد مطرح کرده‌اند. 
6. ممانعت از تحلیل مواد: از فواید ماساژ با روغن ممانعت از تحلیل رطوبت‌های ضروری بدن با ایجاد انسداد در منافذ پوستی است که از این اثر در بخش ماساژهای بعد از ورزش بیش‌تر بحث می‌شود.
7. به‌اعتدال رساندن نرمی یا سفتی بدن: ماساژ می‌تواند بدن‌های سفت را متخلخل یا منعطف و بدن‌های نرم و شل را محکم کند و این کار تنها با مالش ممکن است. درواقع انباشتگی یا تکاثف بدن‌های متخلخل، استحکام بدن‌های نرم، تکاندن یا متخلخل کردن بدن‌های انباشته و نرم کردن بدن‌های سخت و محکم از اهداف ماساژ شمرده می‌شود. بنا به نظر شیخ؛ ماساژ شدید قبل از خواب با خشک‌کردن بدن، مانع ریزش مواد رطوبی به مفاصل می‌شود و قطب‌الدین نیز این امر را ناشی از محکم شدن اعضا بیان می‌کند.

 

دسته‌بندی دلک:
دلک یا مالش در طب ایرانی برحسب مدت و چگونگی انجام،به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود که چهار دسته اول را بقراط در کتاب قاططریون آورده است و جالینوس در کتاب حفظ‌الصحه آن را تکمیل کرده است. این دسته‌بندی که مورد تأیید ابن‌سیناست از کتاب قانون تا منابع اخیر طب سنتی تقریباً یکسان است.

1- مالش سخت یا قوی:که با اعمال فشار بر اندام‌ها انجام می‌شود و باعث استحکام آن‌ها می‌شود. این ماساژ بیشتر از این‌که باعث تحلیل شود موضع را گرم می‌کند.
2- مالش ضعیف:که با اعمال نیروی ملایم باعث جاری شدن رطوبت در اندام و تخلخل و سستی یا آرامش می‌شود؛ این ماساژ به‌آرامی و درزمانی کوتاه انجام می‌شود پس گرمی یا تحلیل چندانی به همراه ندارد.
3- مالش بسیار یا مالش طولانی‌مدت:که به‌صورت پی‌درپی درزمانی دراز صورت می‌گیرد؛ در این ماساژ تحلیل بیش‌تری حاصل می‌شود.
4- مالش معتدل: یعنی ماساژ در حدی که خون به موضع جمع شود و قبل از کاهش بالندگی یا بروز تحلیل متوقف شود؛ این ماساژ باعث چاقی موضعی می‌شود.
5- مالش خشن یا کیسه‌کشی: در این ماساژ با مالیدن پارچه‌ای خشن خون به‌سرعت به سطح عضو جذب می‌شود و با سستی عضو مقابله می‌شود.
6- مالش نرم یا املس: که به‌وسیله دست یا پارچه‌ای نرم انجام می‌شود باعث جذب خون به موضع و حبس آن در آنجا می‌شود. این ماساژ با ایجاد تخلخل سطحی در عضو باعث تجمع خون در آنجا و تنگی مجاری وابران و درنتیجه حبس خون در موضع می‌شود و اجازه تحلیل نمی‌دهد.
بنابراین با در نظر گرفتن سه حالت دیگر یعنی مالش معتدل در قوت و ضعف، مالش قلیل یا کوتاه‌مدت و مالش معتدل در نرمی و خشونت 9 حالت یا سبک ماساژ در پزشکی ایرانی قابل‌تعریف است که هرکدام برای شرایط فردی و محیطی خاصی مناسب هستند.

انتخاب سبک مناسب دلک:
عوامل متعددی از منظر پزشکی ایرانی در انتخاب سبک ماساژ دخیل‌اند؛وضعیت بدنی ازجمله این موارد است. سازگارترین نوع مالش در بدن‌های شل و متخلخل مالش ضعیف و اندک است یعنی وقتی توان بدنی کم است مالش ضعیف یا کوتاه‌مدت مناسب است اما آنگاه‌که نیروی بدنی قوی است مالش قوی و طولانی‌مدت، بایسته است. در بدن‌های معتدل هم، ماساژ معتدل بهترین ماساژ است. 

ماساژ قوی و درازمدت باعث سفتی و پرورش اندام می‌شود و با بدن‌های چاق گوشتی سازگار است؛ به عبارتی این افراد توان تحمل چنین ماساژی رادارند اما افراد چاق غیر عضلانی که پیه زیادی دارند به علت تجمع فضولات در بدنشان و ضعفی که دارند ماساژ قوی را تحمل نمی‌کنند و مناسب‌ترین ماساژ در این افراد ماساژ طولانی‌مدت است. 
در انتخاب شیوه ماساژ توجه به فصول سال نیز لازم است سازگارترین انواع مالش در زمستان مالش قوی است چراکه در این فصل نیروی درونی خوب است؛ از طرفی غذا معمولاً غلیظ، حرکت کم و مواد مجتمع در بدن زیاد است. اما در تابستان مالش باید ضعیف و کم باشد زیرا منافذ بدن باز هستند و نیروی بدنی تحلیل می‌رود. در بهار تخلخل بدن کمتر از تابستان است و مواد زیادی در بدن جریان دارند که باعث افت نیرو می‌شود؛ لذا در این فصل ماساژ ضعیف‌تر از زمستان اعمال می‌شود و مالش درازمدت مناسب‌ترین نوع مالش در بهار است و بالاخره در پاییز مالش باید ضعیف باشد چراکه در این فصل مسام باز (مسام: سوراخ‌های باریک و ریز که در سراسر پوست بدن وزیر هر بن موی باشد و عرق از آن‌ها بیرون آید) یا متخلخل است و به دنبال گرمی فصل قبلی بدن تحلیل رفته است.
برای رسیدن به نتیجه مطلوب از ماساژ درمانی باید به قوام و مقدار ماده مجتمع در بدن هم توجه داشت. هنگامی‌که قوام ماده لطیف است ماساژ باید کوتاه یا ضعیف باشد و آنگاه‌که ماده غلیظ است ماساژ باید طولانی‌مدت باشد چراکه مالش کوتاه‌مدت توانایی تحلیل ماده غلیظ را ندارد. اگر ماده کم باشد مالش اندک یا ضعیف، کافی است و اگر ماده فراوان باشد مالش قوی یا زیاد، سودمند است.
نوع مالش در سنین مختلف نیز باید متفاوت باشد. ازآنجاکه رشد کودکان نیازمند رطوبت است نباید مالش به‌گونه‌ای باشد که این رطوبت را در کودکان تحلیل برد به عبارتی در کودکی ماساژ باید ضعیف یا اندک باشد اما در جوانی، میان‌سالی و پیری سازگارترین مالش، مالش درازمدت است زیرا در جوانی حرارت بدنی زیاد، مزاج بدن خشک و مواد مجتمع در بدن لطیف است پس حرارت زیادی با مالش نباید اعمال شود، در افراد میان‌سال و پیر نیز با توجه به ضعف بدن و تجمع مواد زائد در بدن مالش درازمدت سازگارترین ماساژ است.
درست است که مالش سفت، سخت و زبر بدن را سفت می‌کند اما چنین ماساژی کودکان را از رشد بازمی‌دارد زیرا رشد زمانی است که بدن قابلیت انعطاف داشته باشد؛ به‌علاوه تحلیل زیاد حرارت غریزی را ضعیف می‌کند و توان رشد را کم می‌کند. در زمان بلوغ چون بدن سفت می‌شود مالش سخت تحلیل زیادی را به دنبال ندارد و باعث سفتی بدن می‌شود در این حالت فسادپذیری بدن کمتر خواهد بود.  در ماساژ باید به اعضای آسیب‌دیده و اندام اطرافشان هم توجه داشت و مراعات این اعضا لازم است.

ماساژ ورزشی:
ماساژ را بر اساس این‌که بدن را مستعد تحلیل‌پذیری کند یا این‌که خستگی یا عوارض ناشی از تحلیل را رفع کند به دودسته دلک استعداد و دلک استرداد تقسیم می‌شود.

1. دلک استعداد: مالشی است به‌منظور آماده‌سازی بدن برای تحلیل مواد زائد.
 هدف اصلی از این ماساژ رقیق‌سازی مواد زائد موجود در بدن، اتساع منافذ پوستی و تحلیل فضولات است.
این ماساژ قبل از حرکت یا ورزش به‌صورت نرم شروع می‌شود و به‌تدریج شدت می‌گیرد تا در ادامه با ورزشی که فرد می‌کند دفع فضولات بهتر صورت بگیرد؛ البته بسته به مواردی که گفته شد یعنی با توجه به شرایط فردی، سنی، همچنین مواد موجود در بدن و اندام آسیب‌دیده مالش استعداد متفاوت اعمال می‌شود و در کودکان نظر به نیازشان به رطوبت غریزی برای رشد چنین ماساژی توصیه نمی‌شود.

2. دلک استرداد: دلکی است که پس از ورزش صورت می‌گیرد. در این دلک رقیق و خالی از حرکات سخت و شدید دو هدف دنبال می‌شود که عبارت‌اند از:
الف. تحلیل مواد زائد باقی‌مانده از ورزش و رفع درد ناشی از تجمع سموم در بدن. در این ماساژ که دلک مسکن نام دارد نباید از روغن استفاده کرد یا روغن مصرفی را باید از نوع روغن‌های تحلیل برنده و گشاینده منافذ بدن انتخاب کرد؛ مانند روغن‌زیتون کهنه تا باعث بسته شدن منافذ و توقف تحلیل نشود.
ب. ماساژ به‌منظور جلوگیری از دفع بیش‌تر رطوبات بدنی: این ماساژ با استفاده از روغن‌های لزج مسدودکننده منافذ پوستی به‌صورت ملایم، بدون فشار و درزمانی معتدل انجام می‌شود. نیاز بدن به این ماساژ مانند نیاز آن به سکون حین ورزش است؛ پس جزیی از ورزش خوانده می‌شود درحالی‌که ماساژ مسکن را که همانند ورزش ایجاد تحلیل می‌کند صنفی از ورزش شمرده‌اند.
ماساژ استرداد برعکس ماساژ استعداد به قوت آغاز می‌شود و به‌تدریج به‌اعتدال می‌گراید تا انتقال وضعیت از حالت متحرک حین ورزش به حالت سکون ناگهانی نباشد. بهتر است این ماساژ به‌صورت پیوسته و پیاپی باشد و حرکت دست ماسور در جهت‌های گوناگون باشد تا اثر مالش به قسمت‌های مختلف اندام برسد. دراین‌بین باید ماساژ گیرنده هم اندام خود را بکشد تا مواد زائد بهتر دفع شوند. نفس‌گیری و حبس آن نیز در این امر سودمند است زیرا عضلات صدری کشیده می‌شوند و فضولاتشان دفع می‌شود؛ البته در این هنگام باید شکم‌شل باشد تا مواد از سینه با پایین هدایت شوند و بعد در بازدم عضلات شکم هم سفت می‌شوند تا مواد به مجاری دفعی هدایت شوند.
 در برخی موارد ورزشکاران وسط ورزش، ماساژ استرداد می‌گیرند تا اندامشان قوی و بزرگ شود، در این صورت نیازی نیست که ماساژ زیاد باشد. در فردی که بدن مناسبی دارد ماساژ باید در کمیت و کیفیت معتدل باشد زیرا در این افراد هدف سخت یا سست کردن بدن نیست بلکه هدف حفظ اعتدال بدن است؛ مگر اینکه فرد غذای نامناسبی خورده باشد و تحلیل و دفع مواد زائد باقی‌مانده در اهداف ماساژ قرار گیرند.

نکات مربوط به روغن‌مالی حین ماساژ:
روغن‌مالی از عواملی است که می‌تواند مانع تحلیل شود و خشکی ناشی از مالش بیش‌ازحد را رفع می‌کند. روغن مصرفی در ماساژ ایرانی بسته به جثه یا هیکل افراد، فصل، خلط یا ماده جاری در بدن و توان بدنی متفاوت است. در سخنه یا هیکل متخلخل و شل روغن فراوانی لازم است اما در بدن‌های متلزز یا توپر روغن باید اندک باشد.

در فصول خشک یعنی پاییز و تابستان روغن باید زیاد باشد اما در بهار و زمستان به دلیل رطوبت موجود در این دو فصل اندکی روغن کافی است. روغن بنفشه برای مالش در فصل تابستان مناسب است درحالی‌که روغن‌های شود و بابونه برای زمستان مناسب هستند .

در کل روغن‌مالی یا با روغن‌های محلّله است مانند روغن بابونه، شود و زیتون کهنه که منافذ بدن را باز و به تحلیل فضول کمک می‌کنند یا باعث تبدیل مزاج می‌شوند؛ یعنی سردی حاکم بر موضع را رفع می‌کنند و یا با روغن‌های معتدله مرطبه است که رطوبت می‌بخشند؛ مانند روغن بنفشه، نیلوفر و کدو و البته در مواردی نیز از روغن‌هایی استفاده می‌شود که با جمع‌کردن پوست و تنگی منافذ آن مانع عرق کردن می‌شوند و پوست را تقویت می‌کنند؛ مانند روغن‌زیتون نارس (انفاق) یا روغن مورد.
حال اگر خلط یا ماده رطب زائدی که می‌خواهد تحلیل رود ازجمله اخلاط خشک باشد روغن زیاد لازم است و برعکس اگر تر یا رطب باشد روغن باید اندک باشد. هرگاه توان بدنی ضعیف باشد برای جلوگیری از تحلیل زیاد روغن زیادی لازم است؛ درحالی‌که هرگاه توان فرد خوب است روغن چندانی لازم نیست. 

عوارض ناشی از خطا در انتخاب سبک ماساژ:
در شرح تحفه سعدیه در خصوص سوء تدبیر یا اشتباه در سبک ماساژ بحث قابل‌توجهی ارائه می‌شود. شرح وی با این جمله از شیخ شروع می‌شود که: مالش سخت نابجا خطر کمتری از مالش نرم اشتباه به همراه دارد. وی این سخن را نقلی از مقاله دوم کتاب حفظ‌الصحه جالینوس دانسته است و در بیان معنای خطا چنین توضیح می‌دهد که خطا یا در کمیت است یا در کیفیت، اگر مالش صلب باشد باعث می‌شود که بدن سفت شود و در مقابل آفت‌های داخلی و خارجی مقاوم‌تر شود درحالی‌که ماساژ نرم بدن را مستعد فساد می‌کند؛ پس ماساژ سفت درهرحال برای بدن بهتر است اما اگر خطا در کمیت باشد و مدت‌زمان مالش بیش‌تر از آنچه که باید طول بکشد پس تحلیل زیادتری صورت می‌گیرد؛ درحالی‌که اگر مدت ماساژ کمتر از مدتی که باید باشد تحلیل کامل انجام نمی‌شود اما این خطا به‌راحتی با فعالیت ورزشی به دنبال ماساژ جبران می‌شود پس خطر چنین اشتباهی که قابل جبران است کمتر از افراط در ماساژ است که ممکن است قابل جبران نباشد و باکم شدن رطوبت لازم در بدن رشد متوقف شود.

اما در ادامه بحث می‌گوید که اشتباه در انتخاب کیفیت مناسب ماساژ هم می‌تواند به رشد کودک صدمه بزند چراکه بدنی که زیاد سفت شده است انعطاف لازم برای رشد را از دست می‌دهد پس همیشه ماساژ قوی هم ماساژ بهتر نیست و با توجه به سن باید که در اطفال سبک ماساژ را ملایم‌تر و کوتاه‌تر از حد لازم انتخاب کرد.

نظریه‌های مطرح در خصوص ماساژ کف پا و شرایط اتاق ماساژ:
قطب‌الدین بعد از اتمام شرح گفته‌های ابن‌سینا، مطالبی را در خصوص ماساژ کف پا از کتاب ابوالفرج عبدالله بن الطیب (د 415 ق/ 1144 م) به شرح خود می‌افزاید. وی آرامش حاصل از ماساژ کف پا را ناشی از وجود انتهاهای عصبی زیاد در پا و به جریان افتادن مواد سرازیر شده به سمت پا طی فعالیت‌های روزانه ذکر می‌کند. این اعتقاد وجود داشته است که جریان و حرکت مواد به سمت سر سبب خواب‌آلودگی می‌شود.

قطب‌الدین اشاره‌ای نیز به اتاق ماساژ می‌کند و بیان می‌کند که بخاری (گرمی بخشی محیط) باید در ورودی اتاق باشد تا به تعریق کمک شود چراکه در خروجی اتاق باشد نفوذ حرارت و گرما به بدن عرق کرده ماساژ گیرنده و  منافذ باز پوستی زیاد خواهد بود و باعث خشکی و مانع تعریق می‌شود.
 

نتیجه‌گیری:
امروزه ماساژ درمانی یکی از شایع‌ترین شکل‌های درمانی رو به گسترش دنیا است که مطالعات بالینی متعددی به آن اختصاص‌یافته است. 
در طب ایرانی نیز ماساژ یکی از اصول حفظ تندرستی محسوب می‌شود و جایگاه خاصی در پیشگیری و درمان دارد. نکته قابل‌توجه ماساژ در پزشکی ایرانی متفاوت بودن سبک ماساژ با توجه به تفاوت افراد است. در این شاخه از طب مکمل و جایگزین کمیت و کیفیت ماساژ بر اساس شناختی که پزشک از برآیند فعالیت هورمون‌های درون‌ریز و متابولیسم پایه افراد پیدا می‌کند و با توجه به شرایط محیطی حاکم بر افراد سبک ماساژ طوری انتخاب می‌شود که گرمی،سردی، خشکی یا تری غالب بر آن‌ها به تعادل نزدیک می‌شود و این‌یک نقطه قوت برای طب سنتی ایران محسوب می‌شود چراکه به قول دکتر مصطفوی با استفاده از این مدل تشخیصی، می‌توان بسته‌های درمانی را متناسب با افراد مختلف طراحی کرد (25) اما شرط استفاده از آن آشنا شدن مجدد جامعه علمی امروز با این زبان علمی است.
نظریه طب ایرانی با تأکید بر متفاوت بودن اثرات ماساژ با توجه به شرایط مختلف فردی و محیطی این فرض را مطرح می‌کند که برخی از پاسخ‌های منفی بالینی مرتبط با ماساژ  ممکن است ناشی از عدم توجه به این دسته‌بندی باشد. در طب ایرانی با ارزیابی که از علائم گرمی، سردی، خشکی یا تری غالب بر افراد صورت می‌گیرد سبک‌های مختلفی از ماساژ پیشنهاد می‌شود که در هرکدام در مدت، سرعت و نیروی اجرایی متفاوت هستند و با روغن‌های خاص یا بدون روغن‌مالی انجام می‌شوند. نتایج بالینی حاصل از مطالعات امروز نیز مشخص کرده است که نیاز به روغن، مدت و عمق ماساژ با توجه به هدف درمانی باید متفاوت باشد به‌عنوان‌مثال مشخص‌شده است که برای رفع خستگی و بی‌حالی بهتر است که ماساژ کوتاه‌مدت یعنی کمتر از 20 دقیقه باشد ولی برای رسیدن به آرامش بیشتر ماساژهای سطحی، طولانی یعنی بالای نیم ساعت و با روغن‌های خاص مثل روغنی با اسانس اسطوخودوس مؤثرتر است. 
نکته قابل‌توجه دیگر در ماساژ ایرانی مربوط به ماساژ انتهاها یا ماساژ پاست. ماساژی که امروزه تحت عنوان بازتاب شناسی یا Reflexology شناخته‌شده و از فیکس جرالد آمریکایی متولد قرن 19 میلادی به‌عنوان واردکننده این علم به مجامع علمی یاد می‌شود در بیش از هفت قرن پیش در کتاب تحفه سعدیه مورد مداقه قرارگرفته و چند نظریه در مورد مکانیسم اثرات آرام بخشی این نوع ماساژ ارائه‌شده است که امروزه هم در کتب بازتاب شناسی مطرح‌اند. بر طبق این نظریه‌ها وجود پایانه‌های عصبی فراوان در پا و گردش مجدد موادی که طی فعالیت روزانه به انتهای بدان سرازیر شده‌اند توجیه‌گر آرامش حاصل از ماساژ کف پا هستند. البته در منابع ایرانی ازجمله کتاب قانون ابن‌سینا مکانیسم دیگری نیز در توجیه اثرات درمانی ماساژ پا قیدشده است و آن منحرف شدن جریان ریزش مواد آسیب‌زا از اعضای حیاتی به سمت انتهاست که در مقاله دیگری از این نویسنده به آن پرداخته‌شده است.  به‌هرحال اهمیت این ماساژ در نظر حکما به‌گونه‌ای بوده است که باعث شده است آن‌ها استفاده از سنگ‌پا در حمام‌ها را به‌عنوان یک اصل فرهنگی بهداشتی در جامعه خود ترویج دهند و در آثارشان قید کنند که این عمل، بسیاری از بیماری‌ها خصوصاً امراض عصبی را در جامعه کم می‌کند. از این اشارات مشخص می‌شود که احیای ماساژ در جامعه امروزی نیز بدون پشتیبانی و حمایت پزشکان و مسئولان بهداشتی درمانی جامعه ممکن نیست و امید است که بازنگری میراث به‌جامانده از مکتوبات پزشکان ایرانی بتواند راه را برای احیای نقاط قوت فرهنگی بهداشتی ایرانی در جامعه امروز هموار کند.

 

ادامه دارد ....
 

منابع:

فصلنامه تاریخ پزشکی، سال پنجم، شماره چهاردهم، بهار 29

• → پست قبلی
• پست بعدی ←

---

تگ

---